Özünde, doğal olanın iyi; yapay/sentetik/insan yapımı olanın ise kötü olduğu çıkarımında bulunan hatalı akıl yürütme türüdür. 

Market raflarında, sabah sağlık programlarında, aşı ve GDO karşıtlarının söylemlerinde sıklıkla rastladığımız bir olgudur.

İçerisinde “Doğal” kelimesi geçen envaiçeşit ürün ambalajına rastlıyoruz marketlerde. Benim için en ilginç olanı “Doğal İnek Sütü” ibareli ürünler. Doğal olmayan inek sütünün ne olduğunu araştırdım, bulamadım. Hayal gücümü zorladım ama nafile. Çiğ/işlenmemiş süt yerine kullanıyorlar sanırım.

Ülkemizde doğal kelimesi aslen, ‘Sahtekarlık yapmadık…’ anlamında kullanılıyor galiba. Yani, “Gerçek Ürün”, “Tarım Bakanlığı Taklit ve Tağşiş Listesine Girmeyecek Ürün” ifade edilmek isteniyor.

Markette mantar satılan reyona geldiniz. Çeşit çeşit doğal mantarlar var, kültür mantarlarının yanında. Kafa yapanı, zehirli olanı… Sonuçta doğalsa iyidir.

Doğal besin destekleri tavsiyeleri maskesi ile, aslında farmakolog ve hatta hekimliğe soyunmuş şifacılara rastlıyoruz, yıllardır sabah programlarında.

Hastalıklara sebep olan bakteri ve virüsler de doğal olduğundan iyi olmalılar. Bunların vereceği zararları önlemeye yönelik geliştirilen aşılar ve ilaçlar ise doğal değillerse uzak durulmalı herhalde.

Bu yanılgı ile karıştırılan “Doğalcılık Yanılgısı – Naturalistic Fallacy” adında bir başka kavram daha var. G.E. Moore’un kitabı ‘Principia Ethica’da incelediği.

Bu daha çok, hoş ve arzu edilen gibi doğal özelliklerden indirgenen ahlak yaklaşımını eleştiriyor. David Hume’ın “Olan ve olması gereken problemi” ile ilişkilendiriliyor.

Benim zaman zaman kafa karışıklığı yaşadığım başka bir doğallık konusu daha var. Antik Yunan’da ele alındığı haliyle doğallık konusu.

Antik Yunan’da doğal olan kavramı, doğanın işleyişinden ve kanunlarından çok, insanların davranışlarını yönlendiren normlar üzerinden tanımlanmış.

Başka bir ifade ile benim yaşadığım kafa karışıklığı, bir konuda karar vermek gerektiğinde ve rasyonelliğin tıkandığı yerde, doğal olan hareket tarzının ne olduğu ile ilgili.

Öğrenilmiş çaresizlik kavramını hayatımıza sokan 5 maymun deneyini hatırlayanlar vardır.

Şu, muza ulaşmaya çalışan maymunlara tazyikli soğuk su sıkılan deney.

Bir kitapta kaynak belirtilmeden yer verilen ve aslen varolduğuna ilişkin bugüne kadar kanıt bulunamayan bu deney, kişisel gelişim camiası ve kurumsal arenada oldukça popüler olmuştu bir zamanlar.

Diğer taraftan öğrenilmiş çaresizlik, üzerinde çok sayıda bilimsel çalışma gerçekleştirilmiş bir kavram.

Tekrar eden başarısız girişimler akabinde, sonucu değiştiremeyeceğine ilişkin oluşan inanç olarak tanımlanabilir kısaca.

Son yıllarda insanlar üzerinde yapılan yeni deneylerde, kavramın tersten işlediği yönünde sonuçlar elde edilmiş.

Yani biz insanlarda yetersizlik duygusunun aslen başlangıçta da var olduğu görülmüş. Sonrasında elde edilen sonuçlar, öğrenilmiş çaresizlik durumu yaşayıp, yaşamayacağımızı belirliyormuş.

Geçen gün yaptığım bir okuma esnasında, kavrama benzer bir tanımlamaya denk geldim. "Öğrenilmiş Cahillik - Learned Blankness".

Anna Salamon tarafından isimlendirilen bu yeni kavram, düşünme alanında yaşadığımız benzer durumları tanımlamak için geliştirilmiş.

Hepimiz için düşünsel çaresizlik alanları var.

Birisi için bu matematik.

Diğeri için dijital dünya.

Bir başkası için ise soft skill'ler.

Bu çaresizlik alanlarımızla ilgili akıl yürütmek söz konusu olduğunda, korkuyor ve geri adım atıyoruz. O alana girmek istemiyoruz.

Geçmiş olumsuz anlama/anlamlandırma deneyimlerimizin sonucu çoğunlukla bu durum.

Daha önce başarısız olmuş olmak, tekrar denemeye engel olmamalı.

Belki basitten başlayarak ve farklı teknikler deneyerek bu alanlardaki cahilliklerimizi kırabilmek mümkündür.

İnsan çevresini duyu organlarıyla algılayıp çıkarımlar yapabilen bir tür.

Diğer türler de bu tip çıkarımları farklı seviyelerde yapabiliyor. Başarılı bir av için, saldırı hattı planlaması, avın çıkardığı sesten konum ve mesafe tespiti gibi.

İnsanın farkı, sadece duyusal girdilerle yapılamayacak çıkarımları da yapabilmesinde yatıyor.

Duyusal girdileri inançlar ile harmanlayarak, görülenin, duyulanın ötesini modelleyebiliyor.

Örneğin, yüksek bir bina üzerinden bir topun atıldığı an ile yere çarpacağı an arasında saatin kadranlarının değişimini modelleyebiliyoruz.

Binanın 120m yüksekliğe sahip olduğuna ve saniyenin karesinde 9,8 metrelik yerçekimi etkisinin olacağına ilişkin inançlarımızı; saatin saniye sayacının 12 üzerindeki poziyonunda olduğuna ilişkin görsel girdi ile birlikte değerlendirip, topun yere çarptığında saniye sayacının 1'in üzerinde olacağını (5 saniye) söyleyebiliyoruz.

Duyuların ötesini modelleyebilen tek türüz.

Bu bizim en güçlü yönümüz. Diğer taraftan en zayıf noktalarımızdan birisi de bu.

Sıklıkla görülemeyenle birlikte gerçek olmayanları da modelliyoruz.

Örneğin filojiston, yani ateş elementi hikayesi gibi.

Ateşin hikayesi insanlar için uzun bir süre bilinmeyen olarak kalmış.

Johann Joachim Becher tarafından 1667 yılında ortaya atılan ateş elementi (filojiston) teorisi, 18. yüzyıl sonlarına kadar geçerli kabul edilmiş.

Cisimlerdeki yanma esnasında, filojiston isimli ateş elementinin salındığını iddia eden bir teori. Filojistik maddeler yandığı zaman, uzaklaşan bir ateş ruhuna ve küle dönüştüğü düşünülüyordu.

Günümüzde sıklıkla element uyduran gruplarla karşılaşıyoruz. Politikacılar, gazeteciler, tartışma programı yorumcuları, kahinler, gurular ve benzerleri.

Sosyal medya ortamı da element uyduranlardan müstesna değil bu arada.

İlk tribün tecrübemi yaşadığımda 8 yaşındaydım. Memleketimizin takımı Balıkesirspor oynuyordu. Babam götürmüştü maça.

Rakip ve sonuç kalmamış aklımda. Ancak amigo figürü hayal meyal de olsa canlı hafızamda.

Kendini yırtarcasına performans sergileyen o adam ve tribündeki insanların onun yönlendirmelerini takip etmesinin absürtlüğü, hatırlıyor olmamın arkasındaki neden sanırım.

Küçük yaşıma rağmen, anlam verememiştim o insanın ve özellikle de onu takip eden insanların davranışlarına.

Birkaç milli takım ve derby müsabakası dışında fazla tribün tecrübem olmadı sonrasında. Absürtlük ile ilgili görüşlerim değişmedi takip eden tecrübelerimde de.

Liderlik konusu ve eğitimleri popüler oldu yıllar sonra. Çok farklı liderlik tanımlamaları dolanıyordu ortalıkta.

Bunlardan birisini okuduğumda, burada tanımlanan lider, benim tribünde gördüğüm amigo, liderin ekibi de tribündeki taraftarlar dedim kendi kendime.

Lider, ekibi coşturan, gaz veren kişiydi. Ekip de sorgulamadan gaza gelen, coşan tribündeki kalabalık.

Birileri çıkar ve 'Lider dediğin amigo gibi olmalıdır' diye tanımlama yapar diye beklerken, bir de baktım amigoların ismi tribün lideri olmuş.

Liderlik teorilerini incelediğinizde, birbiriyle alakasız bir sürü farklı teori olduğunu görüyorsunuz.

Bir uçta 'The Great Man Theory' (Seçilmiş İnsan Teorisi) yer alırken; diğer uçta 'Servant Leadership Theory' (Hizmetkar Lider Teorisi) yer alıyor.

Bir konuda birbiriyle bu kadar zıt ve farklı tanımlamaların olması, kavramın nesnelliği ile ilgili soru işaretleri oluşturuyor ister istemez.

Diğer taraftan güzelliği de buradan kaynaklanıyor belki de.

Kim neresinden tutarsa, oradan yürüyor.

Sen de haklısın, o da haklı, diğeri de haklı.

Her yaklaşım, akademik veya saha çalışması sunmakta da zorlanmıyor bu arada.

Herkesin işine geldiği gibi yorumladığı bir kavram olmuş liderlik.