Düşünsel Yanılgılar (163)
Başarı çok çalışmanın veya sevdiğin işi yapmanın sonucu değildir.
Ya da yetenekli olmanın veya iyi eğitim almanın da.
Veya çevik hareket etmenin yahut sabırlı olmanın da.
Başarı, sistemi iyi anlayıp, menfaatlerin/hedeflerin çerçevesinde kendini doğru pozisyonda konumlandırmaktan geçer.
Bu bazen, diğerlerine göre daha yetenekli olduğun bir ortamda bulunmaktır.
Bazen iyi eğitim almak veya çok çalışmaktır.
Bazen de hızlı olmak ya da yeterince beklemek olabilir.
Bunların en üzerinde ise vicdanın ve ahlakın biraz gevşek olması vardır.
Başarısızlığın en büyük sebebi ise sistemi anlayamamak değildir.
Sistemin çirkinliklerini reddetmektir. Çirkinliklere dahil olmayı bünyenin kabul etmemesidir.
Rasyonel akıl yürütme araçlarından bir diğeri Hume Giyotini.
Kısaca olması gerekenin, doğrudan olanlardan ve/veya sonuçlarından çıkarılamayacağı olarak açıklanabilecek bir araç.
Olan ile olması gereken arasında doğrudan bir bağ olmadığına, olması gereken için başkaca önermeler gereğine vurgu yapan bir araç.
Anektodlar veya kişisel deneyimler üzerinden ahkam kesen, saçmalayanlar için kullanılabilecek bir budama tekniği.
"Steve Jobs, Bill Gates, Mark Zuckerberg, Acun Ilıcalı, Nusret... hepsi okulu bırakıp zengin/başarılı oldular. Eğitim çok da gerekli değil."
"Kamuda işe girenlerin ve kamudan iş alanların tamamının dayısı var. Ahbap çavuş bürokrasisi devletin işleyişi için elzem bir mekanizma."
Yukarıdaki iki paragraftaki akıl yürütmelerin, bu aracın kulanımına ilişkin örnek saçmalamalar olduğunu belirtmeyecek olsam, bu yazıyı okuyanlar içerisinden dahi, bu çıkarımları benimseyenler olacaktır.
Gözlem (Descriptive) - Ahkam (Normative) argümanlar üzerine daha önce yazmış olduğum bir yazının linkini aşağıya bırakıyorum.
https://etikedanismanlik.com/index.php/makaleler/item/102-ahkam-gozlem
Ben şahsen bu aracı, bazılarının Hume'un hedeflediğini iddia ettiği ahlak çıkarımlarını test etmek için kullanmıyorum.
Yani bu araç, benim etik ve erdemli olanı test ederken kullandığım bir araç değil. Daha genel amaçlı bir saçmalama dedektörü.
Gerçekçi ve pragmatist olmak, başka bir ifade ile araçsal rasyonellik (instrumental rationality) burada ifade ettiklerim ile çelişen bir konu değil.
Özünde, hedeflerinize ulaşmak için doğru yöntemleri belirleyip, uygulamak olan araçsal rasyonellik hakkında daha önce hazırlamış olduğum video linkini aşağıya bırakıyorum..
https://youtu.be/WtenmyCGbTA?si=QIjhkkw5SfYbiOoX
İngilizce "Philosophical Razor" (Felsefi Ustura) olarak geçen ve daha önce birkaç farklı çeşidini paylaştığım düşünsel araçlardan bir diğeri "Hitchens' Razor".
Kısaca, "Kanıt olmadan öne sürülen şey, kanıt olmadan da reddedilebilir." olarak ifade edilebilecek bir felsefi budama tekniği.
Hukuktaki "Müddei iddiasını ispatla mükelleftir" temel yaklaşımının gündelik hayat versiyonu gibi düşünülebilir.
Brandolini Yasasında tanımlanan karın ağrısından kurtulmak için faydalı bir araçtır.
Brandolini Yasası (Bullshit Asymmetry) der ki; "Saçmalığı çürütmek için gereken enerji miktarı, saçmalığı üretenin harcadığı enerji miktarından daha yüksektir".
"Delinin biri bir kuyuya taş atmış, kırk akıllı çıkaramamış" atasözü ile yaşadığımız coğrafyada tanımlanmış bir olgudur.
Kişisel gelişim guruları, başarı tarikatı üstadları, komplo teorisyenleri, influencerlar ve benzerlerince üretilen saçmalıkların neredeyse tamamına uygulanabilecek felsefi tıraş, Hitchen'ın Usturası.
Örneğin;
1) Ülkenin altı petrol kaynıyor. Lozan anlaşmasının bittiği 2023 yılına kadar çıkaramıyoruz. Hitchen Tıraşı... Buda gitsin.
2) Avrupa, hatta tüm dünya bizi kıskanıyor. Hitchen Tıraşı... Buda gitsin.
3) Yeterince istersen başarırsın. Hitchen Tıraşı...Buda gitsin.
4) Lider olunmaz, lider doğulur. Hitchen Tıraşı...Buda gitsin.
Tarihin tekerrürden ibaret olması ki, "DEĞİL"; dünyaya ve insanlığa ilişkin modellememizde, geçmişi tek ve mutlak gerçeklikmiş/olasılıkmış gibi algılamamızdan kaynaklı.
Oysa ki; tarihsel olayların önemli bir kısmı, birbiriyle alakasız birçok olasılıktan gerçekleşen sadece bir tanesi.
Tarih dediğimiz şey ise; şanslı gerçekleşmelerin imkan tanıdığı başka şanslı gerçekleşmeler silsilesinden ibaret (Kelebek etkisi benzeri).
Örneğin, Viyana birinci veya ikinci kuşatmada düşseydi, bugün hangi ülkenin vatandaşı olarak yaşıyor olurdum ?
Ya da, Amerikan iç savaşını kuzey değil güney kazanmış olsaydı; bugün nasıl bir dünyada yaşıyor olurduk ?
Tarihe bu kadar anlam yüklememizde, beynimizin sistematik yargı kusurlarından Hindsight Bias'in önemli etkileri var.
https://etikedanismanlik.com/index.php/makaleler/item/33-ben-biliyordum-yanilgisi-hindsight-bias
Tarihi bu şekilde algıladığımızdan, geleceğe ilişkin hamlelerimizi buna göre şekillendiriyoruz ve çuvallıyoruz.
Örneğin ben, bankacılıkla ilgili kariyer seçimi yaparken, o dönemde geçmişe bakarak, müfettişliğin en iyi başlangıç noktası olduğu kararına varmıştım.
O zaman futurist veya falcı mı olmalı ?
Ne yazık ki, geleceği tahmin edebilmek de mümkün değil.
Diğer taraftan, bugün yaptığımız seçimlerle geleceği şekillendirdiğimiz de bir gerçek.
Ancak, olaylar ve gelecek üzerindeki kontrolümüzü ve tarih bilmenin geleceği şekillendirmedeki rolünü abartmaya gerek yok.
Enflasyon ekonomi yönetiminin beceriksizliğinin bir sonucudur.
Ekonomi yönetiminde yapılan hataların oto-düzeltmesidir.
Fakirleşmenin ekonomik aktörlere dağıtılmasıdır. En çok dar gelirliyi yakar.
Yarattığı toplumsal tepkiyi azaltmak için, siyasiler ve yandaşlar tarafından günah keçisi arayışı yaratır.
Fahiş fiyat uygulayan açgözlü sanal patronlar ve sanal fırsatçılarla ilgili komplo teorileri üretir bu gruplar.
Bazı ekonomi yorumcuları ve akademisyenler de alet olurlar bu gruplara.
Kurumsal finansı bilmeyen ya da matematiği iyi olmayan bu yorumcu ve akademisyenler; “Kar güdümlü enflasyon” kavramı ile konuyu teknik ve bilimsel olarak açıklamaya çalışırlar.
Görselde, maliyet yapısı eşit şekilde 3 faktöre dağılmış bir şirket örneği üzerinde, enflasyon ve finansman maliyetlerinin % 20’lerden % 60’lara çıktığı bir ortamda maliyetlerdeki artışı göstermeye çalıştım.
Enflasyonun % 60 olması, işgücü ve faaliyetle ilgili diğer maliyetlerde % 60’lık bir artış yaratırken, kapital ihtiyacında da % 60 seviyesinde bir artış anlamı taşır. %60 artan kapital ihtiyacını %20 yerine % 60’dan fonlamak zorunda kalan bir şirket % 380’lik bir kapital maliyeti artışı yaşar.
Yani finansman maliyetlerinin %20’lerden %60’lara çıktığı bir ortamda, örnektekine benzer bir maliyet kırılımı olan bir şirketin toplam maliyetleri % 167 artar.
İşgücü ücretlerini enflasyon oranında %60 artıran şirketin fiyatlarını bunun üzerinde artırdığını gören bazıları ise, hemen açgözlü ve fırsatçı etiketini yapıştırıverir.
Not : Arada fahiş fiyat uygulayan açgözlü ve fırsatçılar mutlaka çıkar. Piyasanın ve ekonominin işleyişinde genel bir sıkıntı yoksa, piyasa bunları kendi kendine düzeltir.
İnsan türünü evrimsel anlamda başarılı kılan en önemli özelliği, büyük gruplar halinde organize olma becerisi.
Bu özelliği onun aynı zamanda en büyük defosu.
Defo, büyük gruplar halinde organize olabilmesi değil. Bunu lider etrafında yapması.
Bireysel yanlış kararlarının sonucunda tek tek bireylerin çevrelerine verebilecekleri zarar sınırlı.
Diğer yandan tarih, yanlış karar veren liderlerini takip eden insan gruplarının yarattıkları trajediler ve felaketlerle dolu.
Takipçilerini, rakiplerini ve hatta diğer canlı türlerini felakete sürüklemekten daha az dramatik ama daha yaygın başka bir etkiye sahip liderlik mekanizması.
Gelir/kaynak dağılımındaki adaletsizliğin ve eşitsizliğin temel kolaylaştırıcısı bu lider takip dürtüsü.
İnsanlık tarihinin her döneminde var olan ve günümüzde çok da değişmeden devam eden sömürü düzeninin katalizatörü.
Kendileri, sülaleleri ve işbirlikçileri lehine kaynakların büyük bölümünü kontrol eden ve tüketen her seviyeden liderin yarattığı adaletsizlik.
İşin trajikomik tarafı, takipçilerinin; liderleri ve sülaleleri için bunun bir hak olduğunu düşünmesi.
İşte böyle irrasyonel ve kendi içerisinde tutarsız bir dürtüye sahip insan türü. Kendini sömürenin peşinden gitme dürtüsü.
Not: Yazıda lider olarak ifade olunan sadece siyasi veya askeri liderler değil. Derebeyi, ağa, kahya, maraba çavuşu, dayı, kölelerin şefi, patron ve her seviyede lider olarak tanımlanan kurumsal figür de bu kapsamda değerlendirilmelidir.
Sosyal medyada tonlarca, kolay para kazanma yollarını pazarlayan paylaşıma denk geliyorum.
Bir yerde kazanç varsa; emeğin, sermayenin ya da riskin karşılığıdır.
Bunların var olmadığı bir durumda kazanç ancak arbitraj ile mümkündür.
Farklı piyasalarda farklı fiyat oluşumlarından kazanç sağlamak olarak ifade edilebilecek arbitrajın sürekli olması mümkün değildir. Özellikle bilgiye ve pazarlara ulaşımın son derece kolay ve hızlı hale geldiği günümüz şartlarında.
Geçici niteliğine ek, garantili arbitraj pazarlayanlarla ilgili temel bir diğer çelişki söz konusu.
Neden hepsini kendin kullanmıyorsun ?
Olası cevap; "Ben evliyayım/azizeyim...Herkes kazansın istiyorum...".
Doğrusu; olasılığa bağlı, ilk bakışta kolaylıkla görülemeyen maliyetler/zararlar söz konusu. Yani risk.
Görünen arbitraj imkanının arka planında, iş/gelir modelinin bir yerlerinde gizli riskler/maliyetler var.
Risklerin ve maliyetlerin kolaylıkla algılanamayacağı bir gelir/iş planı oluşturarak, süreci analiz edemeyenleri dolandırmak, günümüzde ticari zeka diye pazarlanıyor.
Jet Fadıl, Dilan Polat, Mehmet Aydın (Tosuncuk) ve benzerleri, ticari zekaları ile oluşturdukları iş/gelir modelleri ile tatlı kazançlar elde ederken, bir anda işler tersine dönebiliyor.
Ticari zekası gelişmiş bir üst grup daha var aslında. Kolay para kazanma yollarını öğreterek/paylaşarak sosyal medya üzerinden veya kapalı gruplarda çıkar elde edenler.
Bunların geliri daha düşük olmakla birlikte, işler tersine döndüğünde sorumluluktan kaçabildikleri için zarar olasılıkları düşük.
Böyle bir konu gündeme geldiğinde akla ilk gelecek ve yorumlara yazılacak şeyi buraya yazarak bitireyim. Durumu tam açıkladığını düşünmüyor olsam da, okuyuculara ek külfet olmasın.
Bedava peynir sadece fare kapanında olur.
#KolayPara #Arbitraj
Dahası...
Tarım devrimine kadar bulundukları bölgenin kaynaklarını avcı toplayıcı olarak kullandı insanoğlu.
Bölge hakimiyetine sahip grup olmak için savaştı diğer gruplarla. Üretim yoktu ya da ilkel silah/sığınak/giysi benzeri basit ürünlerle sınırlıydı bu dönemde.
Bölgedeki kaynakların durumuna ve diğer gruplarla yapılan mücadelelere bağlı olarak göç etti, bölge değiştirdi.
Tarım devrimi ile yerleşik hayata geçip üretmeye başladı yerleştiği topraklarda.
O toprakların kendine ait olduğunu iddia eden ve bunu destekleyecek kaba kuvvete sahip kişi veya gruplar tarafından haraca bağlandı üretenler.
Bu haraç düzenini bölgedeki insanları ikna edecek iyi bir hikaye ve organizasyon ile destekleyenler devlet oldular. Haraç olayı kurumsal hale geldi; vergi ve askerlik/kölelik yapacak oğul olarak.
Uzunca bir dönem, despot, çar, sultan, padişah, han, kaan, sezar, şah, maharaja, kral, kraliçe, imparator ve bunların avanesini besledi insanlar.
Yerleştikleri toprakların sahibi olduğu iddiasındaki bu zevatı ve sahiplik iddiasını sorgulamadılar/sorgulayamadılar üretenler olarak.
Bir yanda lüks ve şatafat içerisinde zevk sefa süren bu zevat; diğer tarafta verdiği haraç yüzünden ürettiğini tüketemeyen büyük çoğunluk.
Yavaş yavaş uyanmaya başladı asıl üretenler.
Endüstri devrimi ile birlikte üretimin, toprağı ve bölgeyi kontrol etmeye olan bağı da zayıflamaya başlayınca, kendilerini sömüren bu asalaklardan kurtulmaya başladı insanlar.
Monarşi ve aristokrasi yavaş yavaş tarih oldu ama sömürü bitmedi. Başka bir boyuta evrildi.
Serbest piyasa ekonomisi ve kapitalizm ile yeni krallar ve kraliçeler peydahlandı insanlık tarihinde. Patronlar.
Yine sorgulayamadı üreten insanlar bu yeni sahiplik iddiasını. Biz üretiyoruz, neden aslan payını patron alıyor diyemedi.
Patron 'Sende liderlik vasıfları var' diyerek işbirlikçiler buldu aralarından. Unvanları C ile başlayan üç harfliler (C-Suite).
Aldıkları aslan payının ve mutlak hakimiyetlerinin bir kısmını bu işbirlikçileri ile paylaştı yeni krallar.
Bununla da kalmadı. Kafaları karıştırmak ve sömürü düzeninin takibini zorlaştırmak için patrona ortak olma imkanı verildi sıradan insanlara.
Hisse senedi borsalarında kralcılık, patronluk oynamaya çalışan milyonlar türedi bir anda. Aslen çalışarak ürettiklerinden tasarruf ettiklerini patronların kullanımına sunan.
Çalışıp üretirken sömürüldükleri yetmiyormuş gibi, bir de borsalarda sömürüldü bu garibanlar.
Elindekini avucundakini kaybetti büyük bölümü. Ya da gerçek değeri ile uzak yakın ilişkisi olmayan balonlarla dolaşıyor ellerinde bir kısmı.
Yani uzun insanlık tarihi boyunca geldiğimiz noktada değişen bir şey yok.
Küçük bir azınlık üretenleri sömürmeye devam ediyor. Gelir/servet dağılımındaki dengesizlik benzeri görülmemiş boyutlara ulaşmış durumda.
Kölelik iradi boyuta evrilmiş halde devam ediyor. İnsanlar seçim yaptıkları/yapabilecekleri yanılgısı içerisinde, düzenin kendilerine biçtiği rolleri oynuyorlar.
Arenada yeterince dövüş kazanır ve hayatta kalabilirse, bir gün özgürlüğünü kazanacağını düşünen gladyatörler gibi; çok çalışma güzellemeleri ve başarı hikayeleri ile ara ara gazları alınanlar, finansal özgürlük veya emeklilik peşinde ömür tüketiyorlar.
Filmi ben çok beğendim.
Amanda ile George arasında ve Amanda ile Ruth arasında geçen dialogları, oldukça çarpıcı olduklarından paylaşmak istedim. Yorumsuz…
DİYALOG 1
George : Gerçekler yerine önyargılarıyla tercih yaptıkları için, en zeki müşterilerimden bile çok para kaybedenler oldu. Farkı görebilmek hiç kolay değildir.
Amanda : Senin görüp de onların görememesi seni çıldırtıyordur.
George : Kişisine bağlı olarak, piyasanın onları cezalandırdığını keyifle izlediğim oluyor.
Beni asıl şaşırtanlar, dünya kadar para kaybetmiş olsalar dahi dersini almayanlar. En korktuğum şey, yanlışlarından öğrenmeye direnen insandır.
DİYALOG 2
Ruth : Niye böylesin ? Sürekli sinirlenince eline ne geçiyor ?
Amanda : Her gün, gün boyunca tek işim, insanları yeterince iyi anlamak, bu sayede onlara yalan söyleyip, istemedikleri şeyleri onlara satabilmek
İnsanları bu şekilde inceleyince, birbirlerine nasıl davrandıklarını görünce ki; bunları hiç düşünmeden yapıyorlar…
Kahretsin, ben de size öyle davrandım. Nedenini bilmiyorum.
Farkında bile olmadan sürekli birbirimize kazık atıyoruz. Bu gezegendeki her canlıya kazık atıyoruz ve bunu normal görüyoruz.
Ne de olsa kağıt pipet kullanıp, serbest gezen tavuk yiyoruz…
İşin kötü yanı, bence içten içe kimseyi kandırmadığımızı biliyoruz. Yalan bir hayat yaşadığımızı…
Ne denli fena olduğumuzu görmezden gelip, buna devam etmemize yardımcı olacak kitlesel bir yanılsama bu.
Çalışkanlığı yüceltenler ile pasif gelir güzellemesi yapanların aynı kişiler olması garip.
İnsanları tembellikle, bedavacılıkla, yatarak para kazanma peşinde olmakla itham edenler; "Siz uyurken paranız para kazansın", "Oturduğunuz yerden para kazanın" diye paylaşımlar yaparak like peşinde koşuyor.
Çalışmadan, yorulmadan, acı çekmeden başarı olmaz diye duyar kasanlar; kira ve rant toplayarak tatlı hayatlar sürüyor.
Madem çalışmak çok iyi, neden çalışmadan başkalarının üzerinden ya da paradan para kazanmanın peşindesin.
Bahis sitelerinin müdavimleri de pasif gelirci, kripto para yatırımcıları da...
Evi arabayı satıp parayı borsaya yatıranlar da pasif gelirci, bir banka müdiresinin oluşturduğu ponziye para yatıran eski futbolcular da...
30 yaşında emekli olma hayali kuran kaymaklı bir exit peşindeki start-up çılar da...
Yani kime sorsan, çalışmak/çalışkanlık çok ulvi bir erdem, ama ne hikmetse, herkes pasif gelir peşinde.
Kapitalizmin ikilemi; fakirliğe tembellik bahane, paran/servetin varsa pasif gelir şahane.
Paran, servetin yoksa çalışmak ibadet; varsa kira toplayarak, paradan para kazanarak rahat et.
#pasifgelir #çalışkan
Padişah halktan birine kızlarından seçeceği bir tanesiyle evlenme şansı verir.
Şanslı gariban, gelin namzetlerini ve çeyizlerini sırayla tek tek görecek ve kararını anında verecektir. Evet ya da hayır.
Evet dediği anda diğer gelin adaylarını ve çeyizlerini görmesi mümkün değildir.
Bir diğer önemli husus, geri çevirdiği alternatifler için konu kapanmış olacaktır. Kararını değiştirip, daha önce geri çevirdiği alternatiflerden birisini seçmesi olanaklı değildir.
Padişahın evlilik çağında yüz civarında kızı olduğu bilinmektedir.
Kurumsal işe alım süreçlerinde de karşılaşılabilecek bir durum olan yukarıdaki senaryoda, en iyi adayı seçebilme olasılığını maksimize edecek stratejinin ne olduğunun cevabı, Sultanın Çeyizi (Sultan’s Dowry) Problemi ile irdelenmiş.
Sekreter Problemi (Secretary Problem) olarak da adlandırılan bu problemin çözümü ‘% 37 Kuralı’ olarak biliniyor.
Adayların ilk %37’sini gördükten sonra, o ana kadar gördüklerinin en iyisinden daha iyi bir alternatif önüne geldiğinde seçimini yapması gerekiyor karar alıcının.
100 aday için bu strateji uygulandığında, adaylar arasından en iyi alternatifi seçme olasılığı oldukça yüksek bir oran olan %37,10 oluyor. Toplam aday sayısı arttığında bu oran 1/e ~ %36,87…’ya doğru düşüyor.
Nerede duracağını bilemeyenler, alternatifleri değerlendirmeyi nerede bırakacağına karar veremeyenler için rasyonel bir karar stratejisi.
#SultanınÇeyizi #SultansDowry #SekreterProblemi #SecretaryProblem #Yüzde37Kuralı #37PercentRule
